Khúc ca của tế bào: Biên niên sử về đơn vị nhỏ nhất của sự sống

Trong công trình khảo cứu đồ sộ này, Mukherjee dẫn người đọc vào một hành trình khám phá tế bào - đơn vị nhỏ nhất của sự sống.

Năm 1897, danh họa Paul Gauguin hoàn thành bức tranh D’ou Venons Nous /Que Sommes Nous/Où Allons Nous (Chúng ta đến từ đâu/Chúng ta là ai/Chúng ta đi về đâu) ­– một kiệt tác được ví như tuyên ngôn triết học của hội họa khi đặt khán giả vào những câu hỏi khắc khoải về nguồn gốc, bản chất và số phận con người.

Từ góc độ sinh học, nhà nghiên cứu người Đức Rudolf Virchow dường như đã có sẵn lời đáp cho Paul Gauguin khi đưa ra các dự báo trước đó hơn nửa thế kỷ: “từ tế bào sinh ra tế bào”¹ và “bất kể có vòng vèo lối nào, cuối cùng chúng ta sẽ luôn quay về tế bào”².

Theo đánh giá của Mukherjee, từ những ngày miệt mài quan sát, R. Virchow đã từng bước tạo dựng học thuyết tế bào không chỉ làm lung lay toàn bộ nền tảng của tôn giáo, triết học, sinh học phương Tây mà còn tạo ra những cuộc cách mạng trong khoa học y tế hiện đại. Và cũng đúng như tiên liệu của R. Virchow, nhân loại đã rất “vòng vèo” trước khi có thể chuyên tâm tìm hiểu “về các phần tử cơ bản của sinh vật”. Song nếu những sự trớ trêu, bi hài như vậy không xảy ra, có lẽ người đọc sẽ chẳng bao giờ được chạm tay vào một cuốn biên niên sử thú vị và độc đáo như Khúc ca của tế bào.
 
Trong sáu phần của cuốn sách, Murkherjee đưa người đọc men theo những hành trình chông gai từ khi con người phát hiện và tìm ra ý nghĩa của tế bào cho đến khi đơn vị nhỏ nhất của sự sống này làm nên một cuộc cách mạng thực sự trong khoa học y tế. Đó là một lịch sử như Mukherjee thừa nhận “chắc chắn sẽ có những khoảng trống và lỗ hổng trong phiên bản này của câu chuyện tế bào”. Bởi lẽ, tác giả phải “đi vào những mê cung liên thông với mê cung khác” giữa các lĩnh vực sinh học, di truyền học, bệnh học, dịch tễ học, nhận thức luận, phân loại học và nhân học. Nhất là khi, những câu chuyện của tế bào được viết nên không chỉ bởi những nhà khoa học danh tiếng như J. Scheleiden, T. Schwann, R. Virchow mà còn bởi “kẻ lập dị cẩn thận” đi trước thời đại như Antonie Van Leeuwenhoek, một thương nhân kín đáo người Hà Lan.

Chỉ bằng chiếc kính hiển vi tự chế vốn dành cho việc phục vụ chất lượng sợi vải, Leeuwenhoek đã tình cờ tìm ra những sinh vật tí hon đang bơi trong nước mà ông gọi là vi động vật (animalcule). Phát kiến quan trọng này tưởng chừng đã giúp Leeuwenhoek nổi tiếng nhưng kỳ thực lại khiến nhà nghiên cứu nghiệp dư rơi vào cảnh khốn khổ bởi người đời cho rằng ông “chỉ kể những câu chuyện bịa đặt về những động vật tí hon”. Sự thờ ơ của những nhà khoa học tên tuổi ở Hội Hoàng gia London mà tiêu biểu là Robert Hooke đã vô tình làm bước tiến về khoa học tế bào chậm đi cả thế kỷ khi xem nhẹ những thông tin từ Leeuwenhoek, Marcelo Malpihi hay Nehemiah Grew.

Và đáng tiếc, theo những nội dung mà Khúc ca của tế bào gửi đến độc giả, đó không phải là sai lầm đầu tiên và duy nhất của giới học thuật. Trong cuốn sách của Mukherjee, người đọc sẽ không khỏi bất bình trước cách mà bác sĩ sản khoa và bác sĩ phẫu thuật trên khắp châu Âu gạt bỏ Ignaz Semmelweis khi ông tìm ra những manh mối về vi khuẩn – thứ đã cướp đi biết bao sinh mạng sản phụ tại Budapest. Không chỉ vậy, những định kiến khoa học đã tranh giành công lao của bao cá nhân thầm lặng chỉ vì họ là nữ y tá bình thường như Jean Purdy hay một nhà nghiên cứu trẻ vô danh như Charles Best.

Ở chiều ngược lại, Khúc ca của tế bào cũng đưa ra cảnh báo về những nghiên cứu cẩu thả, vô đạo đức được thực hiện chỉ vì sự ngông cuồng, thói háo danh, hám lợi của một bộ phận nhà khoa học. Trong số đó, bao gồm trường hợp của bác sĩ nổi tiếng Landrum Shettles. Người đàn ông được biết đến là cha đẻ của phương pháp thụ tinh nhân tạo đã bị Đại học Columbia sa thải vì những thí nghiệm tạo phôi trong ống nghiệm trái phép mà không hề quan tâm đến hệ lụy y học và đạo đức. Nhà khoa học Trung Quốc Hạ Kiến Khuê (He Jiankui) thậm chí còn phải trả giá đắt hơn nhiều vì sai lầm của ông. Sự liều lĩnh trong việc cải tạo di truyền trên các phôi thai người mà không có bất kỳ sự giám sát, thẩm định nào khiến Hạ Kiến Khuê bị kết án ba năm tù đã trở thành một bài học nằm lòng đối với giới nghiên cứu.


Cứ như vậy, từng chút một, sự khám phá về tế bào đã chạm đến và làm thay đổi triệt để nhận thức của các nhà khoa học về “thế giới vô hình”, thứ được Leeuwenhoek dành cả đời để mô tả trong những bức thư tuyệt vọng. Trong cuộc chạy đua với tử thần để cứu từng sinh mạng, các nhà khoa học dường như đã tìm thấy điểm chung của nhiều chứng bệnh đều xuất phát từ việc các tế bào chữa lành, canh gác và bảo vệ không làm tốt nhiệm vụ của chúng. Từ những mảnh ghép rời rạc của từng chứng bệnh riêng lẻ, rốt cuộc, họ đã tìm thấy nhau trong sứ mệnh mà chính Mukherjee trên tư cách một bác sĩ cũng đang theo đuổi. Đó chính là một loại hình y học mới, trong đó các tế bào được tái định hướng thành công cụ chống lại bệnh tật – công nghệ tế bào. Và xa hơn nữa, không ít nhà khoa học không hề giấu tham vọng tạo ra những “con người mới” miễn nhiễm với vô vàn căn bệnh hiểm nghèo đang đe dọa sức khỏe và mạng sống của chúng ta hằng ngày. Song một lần nữa, đại dịch Covid-19 lại phơi bày thêm một sự thật rằng khoa học tế bào “vẫn còn bộc lộ những thiếu sót sâu sắc và cơ bản”.

 
Đúng như nhan đề, Khúc ca của tế bào của Mukherjee thực sự đã mang đến cho người đọc những giai điệu lên bổng, xuống trầm khi khoa học và văn học cùng hòa quyện để viết nên câu chuyện về phần tử cơ bản của mọi sự sống. Có lẽ, hiếm một nhà khoa học nào có thể diễn tả chính xác những khái niệm khoa học bằng những câu viết giàu hình ảnh và sức gợi như Mukherjee đã thể hiện trong các tác phẩm của mình. Xuyên suốt tác phẩm, Mukherjee đã sử dụng nhiều phép ẩn dụ sống động, giúp người đọc phổ thông dễ dàng hình dung các khái niệm phức tạp, trong khi vẫn giữ được độ sâu cần thiết cho độc giả có kiến thức chuyên môn.


So với hai tác phẩm trước, Khúc ca của tế bào có phần tham vọng hơn khi cố gắng bao quát không chỉ một lĩnh vực (như ung thư trong Lịch sử ung thư: Hoàng đế của bách bệnh - tác phẩm đoạt giải Pulitzer hay di truyền học trong Gen: Lịch sử và tương lai của nhân loại, top 1 New York Times bestseller) mà là toàn bộ khoa học tế bào. Chính vì vậy cuốn sách có những hạn chế nhất định. Với khối lượng thông tin khổng lồ, đan xen giữa lịch sử, khoa học và triết học, cuốn sách có thể khiến người đọc cảm thấy hơi quá tải, đặc biệt với những ai không quen với các thuật ngữ y sinh học. Một số phần trong cuốn sách như những đoạn ghi chép lịch sử của bệnh học tế bào có thể hơi dài dòng và tản mạn đối với những độc giả muốn đi thẳng vào các ứng dụng của khoa học tế bào trong bối cảnh hiện đại. Dù vậy, đây chỉ là những hạn chế nhỏ so với giá trị tổng thể của tác phẩm.


Sau tất cả, Khúc ca của tế bào vẫn là một tác phẩm xuất sắc khi phát đi thông điệp đáng suy ngẫm về mối quan hệ giữa con người và thế giới vi mô bên trong cơ thể mình. Do đó, cuốn sách không chỉ là một nguồn tài liệu quý giá, cung cấp cả thông tin khoa học cập nhật lẫn những câu hỏi đạo đức cần thiết mà còn khơi dậy giấc mơ hiểu biết về sự sống và về chính bản thân chúng ta.

(1) Nguyên văn tiếng Latin: Ommis cellula e cellula. Mọi tế bào đều sinh ra từ các tế bào khác là một trong các nguyên lý thiết lập thuyết tế bào của Rudolf Virchow (1821-1902). Câu tiếng Latin này cũng thường được ghi nhận là của R. Virchow. Tuy nhiên, trong tác phẩm Khúc ca của tế bào, S.Mukherjee cho rằng người đầu tiên đưa ra ý tưởng đó là François-Vincent Raspail (1794-1878). Dù vậy, ông cũng chỉ trích dẫn lại quan điểm này từ cuốn sách The Birth of Cell của GS Henry Harris mà không có chú thích gì thêm.
(2) Siddhartha Mukherjee: Khúc ca của tế bào khám phá phần tử cơ bản của sinh vật và con người, Nhà xuất bản Lao động, 2025, tr. 19